Help, ik heb per ongeluk naar een verkeerd bankrekeningnummer geld overgemaakt!

Kwaadwillenden doen zich in de digitale wereld steeds beter voor als een ander en weten hiermee menig persoon te misleiden en over te halen een betaling aan hen te doen. Momenteel is een veelvoorkomende oplichtingsmethode dat een e-mailadres van iemand wordt gehackt, waarna de fraudeur zich als deze persoon voordoet en contacten benadert om (geplande) betalingen naar de bankrekening van de fraudeur over te laten maken.

Ook in onze praktijk bij Blenheim zien wij het steeds vaker voorkomen dat men slachtoffer is geworden van factuurfraude.

De vraag die ons vervolgens vaak gesteld wordt is of er bevrijdend betaald is, nu er is betaald op een bankrekening van een derde (fraudeur). Een bankrekening die pas achteraf, vanwege een frauduleuze e-mail of factuur, niet van de schuldeiser blijkt te zijn.

Verantwoordelijkheid bij het betalen van een factuur

Een geldschuld is een brengschuld. Artikel 6:116 lid 1 BW stelt als hoofdregel voorop dat de betaling moet worden gedaan aan de woonplaats van de schuldeiser op het moment van betaling, al dan niet in het buitenland.

De schuldenaar is hiermee in principe verantwoordelijk voor een juiste afhandeling van de geldschuld.

Betalingsfraude en factuurfraude volgens de rechtspraak

Het Kamerman/Aro Lease-arrest[1] is al sinds jaar en dag het “standaard” arrest voor het geval een derde (fraudeur) iets voor de schuldeiser verklaart, in dit geval een frauduleuze handeling. In deze zaak ging het om het geval dat een derde namens iemand anders een verklaring had gedaan met een vervalste handtekening.

De hoofdregel is dat de schuldeiser zich erop kan beroepen dat deze frauduleuze verklaring niet van hem afkomstig is, waardoor de verantwoordelijkheid voor een juiste betaling bij de schuldenaar ligt. Dit geldt tenzij er bijzondere omstandigheden zijn die het gerechtvaardigd vertrouwen van de schuldenaar rechtvaardigen. Pas als deze bijzondere omstandigheden aangenomen kunnen worden, heeft de schuldenaar bevrijdend betaald.

Bijzondere omstandigheden bij betaling op verkeerde bankrekening

Maar wanneer is er sprake van bijzondere omstandigheden? De algemene lijn in de jurisprudentie is heel duidelijk: een verkeerde girale betaling door factuurfraude, bevrijdt de schuldenaar in principe niet. Bijzondere omstandigheden worden niet snel aangenomen. Slechts als de schuldenaar echt voldoende bijzondere omstandigheden kan aanwijzen, en dan moet het echt gaan om onzorgvuldig handelen van de schuldeiser, dan kan de schuldenaar zich hiermee verweren.

Ondanks dat rechters over het algemeen duidelijk de strenge uitleg van Kamerman/Aro Lease lijken te kiezen en niet snel bijzondere omstandigheden aannemen, is er één recente zaak – die liep tot aan de Hoge Raad – die in het oog springt. Waar in eerste aanleg nog de lijn van Kamerman/Aro Lease werd gevolgd, werd vervolgens in hoger beroep en cassatie het beroep op bijzondere omstandigheden gehonoreerd.

In deze zaak[2] speelde kort gezegd het volgende. De schuldeiser wordt gehackt en vervolgens worden nepfacturen aan de schuldenaar gestuurd. De schuldenaar maakt vervolgens een bedrag over naar een rekening van een derde op basis van een valse factuur.

Voor wiens risico is een foute overboeking?

Volgens de rechtbank was er in deze zaak geen sprake van onzorgvuldig handelen van de schuldeiser. Ook als mogelijk een hack heeft plaats gevonden in de IT-omgeving van de schuldeiser is dat onvoldoende reden om de schuldeiser het risico van de overboeking te laten dragen. Oftewel, de hack kon hier de schuldeiser niet worden aangerekend. Sterker nog, volgens de rechtbank is de hack an sich géén bijzondere omstandigheid. De bijzondere omstandigheid is er in gelegen of de schuldeiser zich zo onzorgvuldig heeft gedragen, dat de fraude voor haar risico moet blijven. De rechtbank besluit ten slotte dat het feit dat de schuldeiser zich heeft laten hacken, geen onzorgvuldig handelen oplevert. Het is algemeen bekend dat personen en bedrijven met grote regelmaat gehackt worden, en daarom levert een hack geen bijzondere omstandigheid op.

In hoger beroep is het gerechtshof echter tot de conclusie gekomen dat er wél sprake was van bijzondere omstandigheden, en dat de schuldenaar wel degelijk bevrijdend had betaald, ondanks de hack.[3]

De Procureur-Generaal bij de Hoge Raad der Nederlanden[4] bevestigt uiteindelijk deze uitleg en komt – in afwijking van het Kamerman/Aro arrest – tot de conclusie dat het geheel aan omstandigheden als bijzondere omstandigheden aangemerkt kunnen worden en dat de schuldenaar de frauduleuze e-mail voor echt mocht aannemen. Hierbij nam de PG in aanmerking dat niet enkel naar het handelen of nalaten van de schuldeiser gekeken moet worden, maar naar alle feiten en omstandigheden.

Het hacken van een e-mailadres

Dat de hacker hetzelfde e-mailadres als de schuldeiser heeft gebruikt, is in principe een omstandigheid die in de risicosfeer van de schuldeiser dient te liggen. Dat de schuldenaar deze vervolgens voor echt heeft aangenomen, kan hem gezien de omstandigheden niet worden aangerekend. Een belangrijke reden voor het aannemen van bijzondere omstandigheden was dat de schuldeiser zelf haar voorwaarden en omstandigheden constant veranderde. Zo verzocht de schuldeiser steeds aan andere vennootschap en op andere bankrekeningen te betalen en verschilde de opmaak van de factuur per vennootschap. Deze omstandigheden maakten dat de schuldenaar er gerechtvaardigd op mocht vertrouwen dat de facturen van de schuldenaar kwamen. Ook het feit dat de schuldeiser zelf voor verzending van de facturen per e-mail koos, en daarmee het risico op fraude in het leven heeft geroepen, speelde in de overwegingen een rol.

Een andere uitspraak waar bijzondere omstandigheden werden aangenomen, is een arrest van het gerechtshof uit 2018.[5] In deze zaak kon de schuldenaar zich verweren omdat het hier om een eerste factuur ging, en de schuldenaar dus geen vergelijkingsmateriaal had om de fraude te ontdekken.

Slachtoffer factuurfraude is niet rechteloos

Voor een geslaagd beroep op bijzondere omstandigheden zal het essentieel zijn om omstandigheden te kunnen bewijzen die de onzorgvuldigheid van de schuldeiser een gegeven maken. Het enkele feit dat de schuldeiser gehackt is, is blijkens de jurisprudentie in ieder geval niet voldoende voor een beroep op bijzondere omstandigheden.

Gedacht moet worden aan bijvoorbeeld de volgende (niet limitatieve) omstandigheden die bewezen zouden moeten worden:

• Zelfde e-mailadres;
• Zelfde onderwerp e-mails;
• Schuldeiser heeft zelf meermaals de voorwaarden gewijzigd (andere locaties, andere bedrijven, andere personen, andere bankrekeningen, etc.)
• Schuldenaar had geen vergelijkingsmateriaal om de fraude te ontdekken;

Let wel, het blijft hier gaan om uitzonderingen. Uit de jurisprudentie blijkt dat veelal de hoofdregel van het “Kamerman/Aro Lease” arrest wordt aangehouden, er is niet snel sprake van bijzondere omstandigheden.

Wees dus altijd zorgvuldig bij het doen van betalingen en verifieer – bijvoorbeeld met een simpel telefoontje – altijd voor de betaling of de gegevens correct zijn.

Bent u zelf slachtoffer van betalingsfraude?

Indien u zelf het slachtoffer bent geworden van een hacker en valse facturen heeft voldaan, maken wij graag een inschatting van uw kansen om u tegenover de schuldeiser met succes te beroepen op bevrijdende betaling. U kunt contact met ons opnemen via het contactformulier op de website. Ook kunt u ons altijd bellen. Wij helpen u graag!

[1] ECLI:NL:HR:1992:ZC0498

[2] ECLI:NL:RBGEL:2017:2940

[3] Niet gepubliceerd, maar in ECLI:NL:PHR:2020:1128 staat een weergave van dit arrest.

[4] ECLI:NL:PHR:2020:1128

[5] ECLI:NL:GHSHE:2018:4531